آسیب نخاعی یکی از شایع ترین اختلالات سیستم اعصاب مرکزی است. سیستم عصبی مرکزی از مغز و نخاع تشکیل شده است. نخاع که از بافت نرم ساخته شده و توسط مهره‌ها محافظت می‌شود، از قاعده مغز تا کمی بالاتر از کمر امتداد دارد و شامل سلول‌های عصبی و دسته‌های عصبی به نام مجاری است که پیام‌ها را بین مغز و سایر قسمت‌های بدن منتقل می‌کنند. انتهای نخاع در ناحیه‌ای به نام مخروط مدولاریس قرار دارد و در زیر آن دسته‌ای از ریشه‌های عصبی به نام دم اسبی وجود دارد. مجاری موجود در نخاع، پیام‌های حرکتی را از مغز برای کنترل عضلات و پیام‌های حسی مربوط به گرما، سرما، فشار، درد و موقعیت اعضا را از بدن به مغز منتقل می‌کنند.
آسیب به نخاع
آسیب نخاع، چه ناشی از عوامل ضربه‌ای و چه غیر ضربه‌ای، بر رشته‌های عصبی عبوری از ناحیه آسیب‌دیده تأثیر می‌گذارد و می‌تواند عملکرد بخشی یا تمام عضلات و اعصاب زیر محل آسیب را مختل کند. آسیب به ناحیه قفسه سینه یا کمر می‌تواند عملکرد تنه، پاها، روده، مثانه و اندام‌های جنسی را تحت تأثیر قرار دهد، در حالی که آسیب به گردن علاوه بر این نواحی، حرکات بازوها و احتمالاً توانایی تنفس را نیز تحت تأثیر قرار می‌دهد.
آسیب طناب نخاعی چیست و چقدر شایع است؟
آسیب نخاعی به هرگونه آسیب به نخاع یا اعصاب انتهای آن (دم اسبی) اطلاق می‌شود و با اختلال در ارسال و دریافت سیگنال‌ها بین مغز و بدن، منجر به تغییرات دائمی در قدرت، احساس و عملکرد بدن در زیر محل آسیب می‌شود. این آسیب می‌تواند عوارض ذهنی، عاطفی و اجتماعی نیز به همراه داشته باشد. سالانه حدود ۱۲ هزار مورد جدید آسیب نخاعی رخ می‌دهد که بیشتر در مردان جوان بین ۱۶ تا ۳۰ سال (اگرچه میانگین سنی ۴۲/۶ سال است) دیده می‌شود. علل این آسیب‌ها در حال تغییر است و در حالی که قبلاً تصادفات وسایل نقلیه و فعالیت‌های ورزشی شایع‌ترین علل بودند، امروزه عوامل دیگری نیز در بروز آن نقش دارند. بیماران معمولاً دوره‌ای از ناتوانی و شرایط تهدیدآمیز را پشت سر می‌گذارند، اما پیشرفت‌های تحقیقاتی امیدبخش است و دانشمندان در تلاشند تا ترمیم آسیب‌های نخاعی را ممکن سازند. در حال حاضر، توانبخشی (شامل فیزیوتراپی و کاردرمانی) به بسیاری از این افراد کمک می‌کند تا زندگی سازنده و مستقلی داشته باشند.
مکانیسم آسیب طناب نخاعی چیست؟
آسیب طناب نخاعی معمولاً ناشی از فشار تروماتیک است که می‌تواند به صورت اعمال فشار مستقیم، آسیب نفوذی (مانند اصابت گلوله) یا نیروهایی باشد که گردن را به شدت به عقب یا جلو خم می‌کنند. این آسیب‌ها می‌توانند موقت یا دائمی باشند و حتی آسیب به مهره‌ها نیز می‌تواند منجر به ضایعات نخاعی شود. نیمه دررفتگی مهره و شکستگی‌های فشاری نیز از جمله عواملی هستند که می‌توانند به طناب نخاعی آسیب برسانند.
انواع ضایعات طناب نخاعی چگونه طبقه بندی می شوند؟
آسیب های طناب نخاعی اساسا به دو نوع کامل و ناقص تقسیم می شوند.
- آسیب های کامل
در آسیب کامل، عملکرد حسی و حرکتی زیر سطح آسیب به طور کامل از بین می‌رود که معمولاً ناشی از قطع کامل طناب نخاعی، فشار شدید بر آن یا مشکلات عروقی است. در مقابل، آسیب ناقص به طناب نخاعی همیشه منجر به از دست دادن کامل عملکرد نمی‌شود و ممکن است فرد همچنان درجاتی از حس یا حرکت را در زیر محل آسیب داشته باشد. آسیب‌های ناقص خود انواع مختلفی دارند و بسته به شدت و محل آسیب، علائم و میزان بهبودی متفاوتی را به همراه دارند.
- آسیب ناقص
آسیب‌های ناقص طناب نخاعی به آسیب‌هایی گفته می‌شود که در آن بخشی از عملکرد حرکتی یا حسی در زیر سطح آسیب باقی می‌ماند. به عبارت دیگر، فرد دچار آسیب نخاعی، لزوماً تمام حس و حرکت خود را از دست نمی‌دهد. وجود حس در ناحیه پرینه (ناحیه بین مقعد و اندام تناسلی) یا انقباض ارادی اسفنکتر خارجی مقعد، نشانه‌ای از آسیب ناقص است و حاکی از آن است که برخی از مسیرهای عصبی هنوز سالم هستند و امکان انتقال پیام‌های عصبی وجود دارد. این موضوع می‌تواند بر میزان بهبودی و توانبخشی فرد تأثیرگذار باشد.
علائم آسیب نخاعی
- از دست دادن حرکت
- از دست دادن یا تغییر در حس. این شامل تغییر در توانایی احساس گرما، سرما و لمس است
- از دست دادن کنترل روده یا مثانه
- فعالیت های رفلکسی بیش از حد یا اسپاسم
- تغییرات در عملکرد جنسی، حساسیت جنسی و باروری
- درد یا احساس سوزش شدید ناشی از آسیب به رشته های عصبی در نخاع
- مشکل در تنفس، سرفه یا پاکسازی ترشحات ریه
علائم اورژانسی آسیب نخاعی
علائم اورژانسی آسیب نخاعی پس از تصادف عبارتند از:
- کمردرد شدید یا فشار در گردن، سر یا پشت
- ضعف، ناهماهنگی یا از دست دادن کنترل در هر قسمت از بدن
- بی حسی، گزگز یا از دست دادن احساس در دست ها، انگشتان دست، پاها یا انگشتان پا
- از دست دادن کنترل مثانه یا روده
- مشکل در تعادل و راه رفتن
- مشکل تنفس پس از آسیب
علل شایع آسیب های نخاعی
شایع ترین علل آسیب نخاعی در ایالات متحده عبارتند از:
- تصادفات وسایل نقلیه موتوری
تصادفات اتومبیل و موتورسیکلت، علت اصلی آسیب نخاعی هستند و تقریباً نیمی از آسیب‌های نخاعی جدید را در سال شامل می‌شوند. سقوط از ارتفاع، به ویژه در افراد بالای 65 سال، یکی دیگر از عوامل مهم در بروز آسیب‌های نخاعی است. اعمال خشونت‌آمیز، مانند شلیک گلوله یا ضربات چاقو، نیز حدود 12 درصد از آسیب‌های نخاعی را تشکیل می‌دهند.
- آسیب های ورزشی و تفریحی
مانند ورزش‌های ضربه‌ای و غواصی در آب‌های کم عمق، حدود ۱۰ درصد از آسیب‌های نخاعی را تشکیل می‌دهند. علاوه بر این، برخی بیماری‌ها مانند سرطان، آرتریت، پوکی استخوان و التهاب نخاع نیز می‌توانند به نخاع آسیب برسانند.
چه زمانی باید به پزشک مراجعه کرد؟
هرگونه آسیب به سر یا گردن نیازمند ارزیابی فوری پزشکی است، زیرا آسیب نخاعی همیشه بلافاصله آشکار نمی‌شود و در صورت عدم تشخیص و درمان به موقع، می‌تواند بدتر شود. بی‌حسی یا فلج می‌تواند به سرعت یا تدریجی ظاهر شود و زمان بین آسیب و درمان حیاتی است، چرا که سطح آسیب می‌تواند در تعیین میزان بهبودی مؤثر باشد. آسیب نخاعی می‌تواند ناشی از آسیب مستقیم به نخاع یا استخوان‌های اطراف آن (مهره‌ها)، رباط‌ها یا دیسک‌های ستون فقرات باشد. ضربه ناگهانی و آسیب‌زا به ستون فقرات می‌تواند منجر به شکستگی، دررفتگی، له شدن یا فشرده شدن مهره‌ها شود. آسیب ناشی از گلوله یا چاقو نیز می‌تواند به نخاع آسیب برساند. آسیب اضافی معمولاً طی روزها یا هفته‌ها به دلیل خونریزی، تورم و تجمع مایع در داخل و اطراف نخاع رخ می‌دهد. علاوه بر تروما، علل دیگری مانند آرتریت، سرطان، التهاب، عفونت یا انحطاط دیسک ستون فقرات نیز می‌توانند منجر به آسیب نخاعی شوند.
عوارض آسیب به نخاع
آسیب نخاعی می تواند منجر به عوارض زیادی شود. تیم توانبخشی به شما کمک می کند تا ابزارهایی برای رسیدگی به این عوارض ایجاد کنید. این تیم همچنین تجهیزات و منابعی را برای ارتقای کیفیت زندگی و استقلال شما توصیه می کند. مناطقی که اغلب تحت تأثیر قرار می گیرند عبارتند از:
- کنترل مثانه
پس از آسیب نخاعی، مثانه همچنان به ذخیره ادرار از کلیه‌ها ادامه می‌دهد، اما آسیب ممکن است در دریافت پیام‌های لازم از مغز برای کنترل مثانه اختلال ایجاد کند. این تغییرات در کنترل مثانه، خطر عفونت‌های دستگاه ادراری و همچنین عفونت کلیه و سنگ کلیه یا مثانه را افزایش می‌دهد. در طول دوره توانبخشی، بیماران راه‌هایی را برای کمک به تخلیه مثانه یاد می‌گیرند تا از این مشکلات پیشگیری شود.
- کنترل روده و زخم بستر
پس از آسیب نخاعی، عملکرد معده و روده بدون تغییر باقی می‌ماند، اما کنترل حرکات روده اغلب دچار اختلال می‌شود. مصرف یک رژیم غذایی سرشار از فیبر می‌تواند به تنظیم عملکرد روده کمک کند. همچنین، روش‌هایی برای کنترل روده وجود دارد که می‌توانید آن‌ها را بیاموزید. از سوی دیگر، آسیب عصبی می‌تواند منجر به از دست دادن حس در برخی یا تمام نواحی پوست زیر سطح آسیب شود. در نتیجه، پوست قادر به ارسال پیام‌های حسی به مغز در مورد آسیب‌های ناشی از فشار طولانی‌مدت یا سایر عوامل نخواهد بود. این امر خطر ایجاد زخم‌های فشاری را افزایش می‌دهد. تغییر وضعیت مکرر – با کمک در صورت نیاز – و مراقبت مناسب از پوست می‌تواند به پیشگیری از این زخم‌ها کمک کند.
- مشکلات گردش خون
یکی از مشکلات گردش خون پس از آسیب نخاعی، افزایش بالقوه و خطرناک فشار خون است که به آن دیس رفلکسی اتونومیک گفته می‌شود. تیم توانبخشی می‌تواند به شما آموزش دهد که چگونه با این مشکلات، در صورت بروز، مقابله کنید و آن‌ها را مدیریت کنید.
- سیستم تنفسی
آسیب نخاعی می‌تواند بر سیستم تنفسی تأثیر بگذارد، به ویژه اگر عضلات شکم و قفسه سینه درگیر باشند و تنفس و سرفه را دشوار کند. نوع مشکلات تنفسی به سطح آسیب نخاعی بستگی دارد. آسیب به گردن و قفسه سینه می‌تواند خطر ابتلا به ذات‌الریه و سایر بیماری‌های ریوی را افزایش دهد. با این حال، داروها و درمان‌های مختلفی برای پیشگیری و درمان این مشکلات تنفسی وجود دارند که می‌توانند مفید باشند.
- تراکم استخوان و تون عضلانی
آسیب نخاعی می‌تواند منجر به مشکلاتی مانند پوکی استخوان و افزایش خطر شکستگی در زیر سطح آسیب شود. همچنین، برخی از افراد دچار اسپاسم یا سفتی عضلات (اسپاستیسیتی) می‌شوند، در حالی که برخی دیگر عضلات نرم و شل (فلاسید) دارند.
- تناسب اندام و تندرستی
کاهش وزن و تحلیل عضلات پس از آسیب نخاعی شایع است. محدودیت تحرک ناشی از این آسیب می‌تواند منجر به سبک زندگی کم تحرک و در نتیجه افزایش وزن، بیماری‌های قلبی عروقی و دیابت شود. برای مقابله با این مشکلات، یک متخصص تغذیه می‌تواند به شما در داشتن یک رژیم غذایی مغذی و حفظ وزن سالم کمک کند. همچنین، فیزیوتراپیست‌ها و کاردرمانگران می‌توانند در ایجاد یک برنامه تناسب اندام و تمرین مناسب به شما یاری برسانند.
- سلامت جنسی
آسیب نخاعی ممکن است منجر به تغییر در نعوظ و انزال شود. متخصصان مراقبت های بهداشتی متخصص در اورولوژی یا باروری می توانند گزینه هایی برای عملکرد جنسی و باروری ارائه دهند.
- درد
برخی از افراد پس از آسیب نخاعی، به دلیل استفاده بیش از حد از گروه‌های عضلانی خاص، دچار دردهایی مانند درد عضلات یا مفاصل می‌شوند. همچنین، درد عصبی نیز می‌تواند پس از آسیب نخاعی، به ویژه در افرادی که آسیب ناقص دارند، رخ دهد.
تاثیر فیزیوتراپی در بیماران ضایعه نخاعی
فیزیوتراپی نقش حیاتی در بهبود و مدیریت بلندمدت آسیب نخاعی ایفا می‌کند. فیزیوتراپیست‌ها متخصصین حرکت و عملکرد هستند و به شما کمک می‌کنند تا عملکرد، استقلال و توانایی خود را در انجام فعالیت‌های مهم زندگی، از جمله زندگی خانوادگی، تحصیل، کار، جامعه و تفریحات بهبود بخشید.
مدیریت فیزیوتراپی در آسیب نخاعی
فیزیوتراپی در آسیب نخاعی نقش بسیار مهمی ایفا می‌کند و معمولاً بلافاصله پس از آسیب شروع می‌شود. هدف اصلی آن پیشگیری و مدیریت عوارض تنفسی، گردش خون و اثرات ناشی از بی‌حرکتی است. در ابتدا، فیزیوتراپی در منزل و توسط فیزیوتراپیست انجام می‌شود. توانبخشی به طور کلی بر فرد به طور کامل متمرکز است و هدف آن تسهیل حداکثر استقلال و کمک به فرد برای آماده‌سازی بازگشت به خانه و سبک زندگی انتخابی است. فیزیوتراپی نقش حیاتی در دستیابی به این اهداف ایفا می‌کند.
توانبخشی آسیب نخاعی
توانبخشی آسیب نخاعی پس از دوره اولیه، از طریق فیزیوتراپیست‌ها ادامه می‌یابد تا به نیازها و چالش‌های پیچیده و مداومی که افراد مبتلا به آسیب نخاعی با آن‌ها روبرو هستند، رسیدگی شود. فیزیوتراپیست‌های فیزیوتوان با افرادی که با ناتوانی مرتبط با آسیب نخاعی زندگی می‌کنند، همکاری می‌کنند تا از بروز عوارض جلوگیری کرده و عملکرد، استقلال و توانایی آن‌ها را در مشارکت در زندگی خانگی، کاری، اجتماعی و فعالیت‌های ورزشی و تفریحی بهبود بخشند.
فیزیوتراپی در منزل برای آسیب نخاعی
فیزیوتراپی در منزل برای آسیب نخاعی شامل اهداف زیر است:
- مدیریت درد
درد در افراد مبتلا به آسیب نخاعی بسیار شایع است و تا ۷۰٪ از آن‌ها درد را برای بیش از شش ماه تجربه می‌کنند. این درد می‌تواند شامل دردهای اسکلتی-عضلانی ناشی از اسپاسم عضلانی یا استفاده غیرطبیعی از دست‌ها یا شانه‌ها و همچنین درد ناشی از تغییرات در عملکرد سیستم عصبی (درد نوروپاتیک) باشد. تکنیک‌های فیزیوتراپی مانند آموزش مدیریت درد، تمرینات و درمان‌های دستی می‌توانند به کاهش درد و بهبود عملکرد کمک کنند.
- بهبود عملکرد تنفسی
آسیب نخاعی در ناحیه گردن می‌تواند عضلات تنفسی را تحت تأثیر قرار داده و منجر به مشکلاتی مانند عفونت‌های صدری شود. فیزیوتراپی با آموزش تکنیک‌های تنفسی و سرفه کمکی، به بهبود وضعیت تنفسی این افراد کمک می‌کند.
- تمرینات تقویتی
ضعف عضلانی یکی از ویژگی‌های اصلی آسیب نخاعی است و فیزیوتراپی معمولاً شامل تمرینات تقویتی می‌شود. برنامه تمرینات تقویتی شما بر دستیابی به هدفی خاص متمرکز خواهد بود، مانند بهبود قدرت شانه‌ها برای جابجایی با ویلچر یا تقویت پاها برای حفظ تعادل هنگام ایستادن و راه رفتن.
- پیشگیری از انقباضات غیر ارادی
فلج و اسپاستیسیتی (سفتی عضلات) می‌توانند منجر به کوتاه شدن عضلات و سفتی مفاصل شوند که این مسئله می‌تواند عملکرد فرد را تحت تأثیر قرار دهد. تکنیک‌های فیزیوتراپی، مانند قرارگیری صحیح بدن و حرکات کششی، می‌توانند به کاهش خطر ایجاد انقباضات کمک کرده و یا به مدیریت انقباضات موجود بپردازند.
- تمرینات تعادلی
ضعف عضلانی و تغییرات حسی ناشی از آسیب نخاعی می‌توانند تعادل فرد را تحت تأثیر قرار دهند. به همین دلیل، فیزیوتراپیست‌ها تمریناتی را برای حفظ یا بهبود تعادل در حالت نشسته یا ایستاده تجویز می‌کنند. تمرین منظم ایستادن، حتی با کمک وسایل کمکی مانند آتل، چارچوب یا ویلچر ایستاده، می‌تواند به بهبود اسپاستیسیتی، کنترل فشار خون، تراکم مواد معدنی استخوان و عملکرد مثانه و روده کمک کند.
- تحرک در تخت و آموزش انتقال
آسیب نخاعی می‌تواند توانایی حرکت در تخت و انجام حرکات انتقالی ایمن و مؤثر را تحت تأثیر قرار دهد. فیزیوتراپیست شما می‌تواند به شما آموزش دهد که چگونه در تخت بچرخید، بنشینید و به طور ایمن از تخت به صندلی یا توالت و بالعکس حرکت کنید.
- آموزش استفاده از ویلچر و وسایل کمک حرکتی
در صورت استفاده از ویلچر، فیزیوتراپی می‌تواند شامل تمرین‌هایی برای بهبود وضعیت نشستن و حالت بدن به منظور افزایش کارایی و راحتی باشد. همچنین، تمرین نحوه استفاده از ویلچر در محیط‌های مختلف مانند شیب‌ها، موانع و زمین‌های ناهموار نیز بخشی از فیزیوتراپی است. فیزیوتراپیست شما همچنین می‌تواند بر بهبود استقامت، تکنیک‌های پیشگیری و بازیابی پس از سقوط و حتی شرکت در ورزش‌های ویلچری نیز تمرکز کند.
- آموزش راه رفتن
در صورت حفظ توانایی راه رفتن پس از آسیب نخاعی، فیزیوتراپیست شما می‌تواند با طراحی برنامه‌ای به بهبود کیفیت یا سرعت گام برداشتن و افزایش مسافت‌های قابل پیمایش کمک کند. این برنامه ممکن است شامل استفاده از آتل‌ها یا وسایل کمکی مانند عصا باشد و تمرین‌هایی برای تقویت عضلات خاص یا بهبود تعادل را نیز در بر بگیرد. هدف از این تمرین‌ها، افزایش تحرک و بهبود عملکرد راه رفتن شماست.
هزینه فیزیوتراپی در منزل برای آسیب نخاعی
هزینه فیزیوتراپی برای افراد دچار آسیب نخاعی، تحت نظر فیزیوتراپیست‌های فیزیوتوان ممکن است براساس چند فاکتور تعیین شود.در ابتدا، تاریخچه سلامت، اهداف درمان و شرایط زندگی فرد (مانند وضعیت خانه و کار، حمایت‌های موجود و سایر عوامل مؤثر در ارائه خدمات درمانی) بررسی می‌شود. سپس، ظرفیت عملکردی فعلی و توانایی فرد در مشارکت در فعالیت‌های مهم زندگی ارزیابی شده و اهداف مرتبط تعیین می‌شوند. موانع احتمالی در دستیابی به اهداف شناسایی شده و درمان‌های فیزیوتراپی مناسب (مانند تمرینات تقویتی، تکنیک‌های مدیریت درد و توسعه مهارت‌های حرکتی) برای حمایت از دستیابی به اهداف ارائه می‌شوند. در نهایت، نتایج درمان اندازه‌گیری شده و اهداف و درمان‌ها بر اساس آن تنظیم می‌شوند. هزینه فیزیوتراپی در منزل برای این بیماران ممکن است بین 850 تا 980 هزار تومان باشد.